اختلال کم‌توجهی/ بیش‌فعالی یا ADHD یکی از مشکلات و اختلالات رفتاری نسبتاً شایع در بین کودکان و نوجوانان است که در پسران بیشتر از دختران دیده می‌شود. با وجود اینکه نام این اختلال امروزه در بین متخصصین و خانواده‌ها رایج و شناخته شده است، اما گاهی شیطنت‌های معمول یا انرژی زیاد کودک به اشتباه به عنوان اختلال تشخیص داده می‌شود که می‌تواند یک برچسب‌گذاری اشتباه روی کودک باشد. به همین دلیل، شناخت درست از علائم و نشانه‌های این اختلال، مسئله‌ای مهم به شمار می‌آید. و ما قصد داریم در این مقاله شما را با نشانه‌های اختلال ADHD، راه‌های مواجهه با آن و روش‌های درمانی موجود بیشتر آشنا کنیم.
علائم و نشانه‌های اختلال بیش‌فعالی (از کجا بفهمم که فرزندم بیش‌فعال است؟):
علائم و نشانه‌های اختلال کم‌توجهی/ بیش‌فعالی را می‌توان در دو دسته اصلی تقسیم‌بندی کرد:
- بی‌توجهی: برخلاف باور عموم مردم، اولین و مهم‌ترین نشانه‌های اختلال ADHD، پرتحرکی و انرژی بیش از حد کودک نیست؛ بلکه مهم‌ترین علامت این اختلال وجود نشانه‌ها یا رفتارهایی است که نشان‌دهنده بی‌توجهی یا مشکلات کودک در تمرکز کردن روی مسائل مختلف روزمره است. منظور از عدم توجه این است که کودک (یا نوجوان) در نگهداشتن توجه و تمرکز خود روی یک کار، مخصوصاً برای مدت طولانی، دچار مشکل است؛ زود خسته می‌شود؛ اغلب کارها و یا حتی بازی‌ها را نیمه‌کاره رها می‌کند؛ مرتباً از این شاخه به آن شاخه می‌رود و در انجام کارها و تکالیف مختلف، بی‌دقتی‌های جزئی زیادی از خود نشان می‌دهد.
- بیش‌فعالی و تکانشگری: طبیعتاً منظور ما از بیش‌فعالی، تحرک و فعالیت زیاد از حد کودک است، به طوری که نسبت به سایر هم‌سن و سال‌های خود، به مراتب فعالیت و جنب و جوش بیشتری دارد، مدام در جای خود تکان می‌خورد و نشستن به مدت طولانی برای او بسیار سخت است. اما منظور از تکانشگری این است که این کودکان اغلب توان و صبر کافی برای فکر کردن قبل از عمل و یا صحبت کردن را ندارند، هر چیزی که به ذهن‌شان می‌رسد را سریع و بدون تأمل بیان می‌کنند یا فوراً ایده‌های خود را عملی می‌کنند. به همین خاطر بسیاری از کودکانی که درگیر اختلال کم‌توجهی/ بیش‌فعالی هستند، اغلب دچار حادثه می‌شوند یا خرابکاری‌های سهوی زیادی به بار می‌آورند.
اختلال ADHD در زندگی روزمره این‌طور دیده می‌شود:
- فرد معمولاً به جزئیات توجه ندارد یا در تکالیف مدرسه و وظایف خود مرتکب اشتباهاتی از روی بی‌دقتی می‌شود.
- معمولاً نمی‌تواند توجه خود را برای مدت طولانی روی یک موضوع نگه دارد و به سرعت از کار یا بازی خسته می‌شود و آن را نیمه‌کاره رها می‌کند؛ به خصوص درمورد کارهای جدی که نیاز به دقت زیادی دارند.
- وقتی کسی مستقیماً با او صحبت می‌کند، به نظر می‌رسد که به حرف‌ها گوش نمی‌کند و انگار حواسش جای دیگری است، یا به سادگی حواس او پرت چیزهای دیگر می‌شود.
- نمی‌تواند دستورالعمل‌ها را به خوبی به خاطر بسپارد و کارها را مرحله به مرحله انجام دهد. به همین خاطر ممکن است مدام درمورد نحوه انجام یک کار سوال بپرسد.
- در نظم و ترتیب دادن به محیط و کارهای خود ضعیف است.
- از انجام دادن کارهایی که به تلاش ذهنی طولانی نیاز دارد اصلاً خوشش نمی‌آید.
- زیاد پیش می‌آید که وسایل خود را گم کند یا آن‌ها را در مکان‌های متفاوت جا بگذارد.
- به راحتی با هر صدا یا محرکی حواسش پرت می‌شود و دوباره تمرکز کردن برای او سخت است.
- تکالیف و کارهای خود را فراموش می‌کند.
- بیشتر مواقع، هنگام نشستن، در جای خود تکان تکان می‌خورد و نمی‌تواند ثابت بنشیند و خیلی زود به بهانه‌ای از جای خود بلند می‌شود.
- بدون در نظر گرفتن موقعیت یا شرایط، این طرف و آن طرف می‌دود و گاهی خود را در معرض خطر قرار می‌دهد. مثلاً از جاهای نامناسب بالا می‌رود، ناگهان از روی تاب می‌پرد، یکدفعه به وسط خیابان می‌دود و … .
- نمی‌تواند بدون سر و صدا و آرام بازی کند.
- معمولاً پر حرف هستند، نمی‌توانند منتظر بمانند و دائم وسط حرف دیگران می‌پرند.
- منتظر ماندن یا صبر کردن برای نوبت، برای آن‌ها بسیار سخت و دشوار است و معمولاً مزاحم کارهای دیگران می‌شوند.
علائم کم‌توجهی/ بیش‌فعالی در طول زمان چه تغییری خواهد کرد؟
اختلال ADHD در ۵۰ تا ۸۰ درصد کودکانی که به آن مبتلا هستند، تا سنین جوانی و بزرگسالی ادامه خواهد داشت. اما ممکن است نشانه‌های رفتاری آن در طول زمان تا حدودی تغییر کند.
در واقع به نظر می‌رسد که به مرور زمان نشانه‌های مربوط به بیش‌فعالی و تکانشگری تا حدودی بهبود پیدا می‌کنند و کودک یا نوجوان ظرفیت و کنترل لازم برای مدیریت کردن رفتار خود را تا حدودی (و نه کامل) به دست می‌آورد؛ اگرچه که این افراد حتی در بزرگسالی نیز پر انرژی‌تر و فعال‌تر از سایر افراد هستند، زمان کمتری را به استراحت می‌پردازند، برنامه کاری یا تفریحی شلوغ‌تری دارند و از انجام فعالیت‌های بدنی لذت می‌برند.
اما در خصوص نشانه‌های مربوط به کم‌توجهی و حواس‌پرتی باید گفت که این دسته از علائم غالباً تا مراحل بزرگسالی نیز با فرد باقی می‌مانند. به عنوان مثال، ممکن است دائماً موارد جزئی را فراموش کنند، تمرکز کردن روی کارها هم‌چنان برایشان دشوار باشد، در محیط‌های شلوغ و پر و سر و صدا نتوانند توجه خود را به طور کامل روی یک موضوع متمرکز نگه دارند و موارد دیگری از این دست.
البته باید توجه داشت که اگر فرد، درمان‌های مناسب را در کودکی دریافت نکند، یا در شرایط محیطی و تربیتی مناسبی قرار نگرفته باشد، ممکن است به تدریج، به سمت اختلال‌های رفتاری جدی و پررنگ‌تری مثل اختلال سلوک پیش برود.
بهترین شیوه‌های درمان اختلال کم‌توجهی/ بیش‌فعالی کدام است؟
- دارودرمانی: در بسیاری از مواردی که تشخیص اختلال کم‌توجهی/ بیش‌فعالی داده می‌شود، تجویز دارو از سوی روان‌پزشک و مصرف آن توسط فرد می‌تواند تا حد قابل توجهی مشکلات مربوط به عدم توجه و تکانشگری را کاهش دهد.
- بازی‌درمانی: یکی از موثرترین و مناسب‌ترین شیوه‌های درمان فردی که برای کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد، بازی‌درمانی است. بازی‌درمانی، فرصت بسیار مناسبی برای کودک ایجاد می‌کند تا بتواند در محیطی آرام، بدون تنش و لذت‌بخش، به تدریج مهارت‌های توجه و تمرکز خود را بهبود بخشد و مهارت‌های فردی و بین فردی لازم را بیاموزد.
- نوروتراپی: شواهد گوناگونی وجود دارد که نشان می‌دهد روش‌های تشخیص و درمان از طریق نوروفیدبک و سایر تکنیک‌های مربوط به نوروتراپی، می‌تواند تأثیر خوبی بر بهبود مهارت‌های ذهنی کودک و نوجوان، و بهبود دامنه توجه و تمرکز افراد مبتلا به این اختلال داشته باشد. در روش درمانی نوروفیدبک، یک بازی یا فیلم کارتونی برای کودک پخش می‌شود و هرگاه توجه و تمرکز کودک کاهش پیدا کند، صفحه نمایش کوچک شده یا بازی قطع می‌شود و از این طریق فرد متوجه می‌شود که باید دوباره ذهن خود را متمرکز کند. این شیوه پاداش‌دهی آنی به مغز و بازخورد دادن‌های مکرر و منظم، باعث می‌شود که مغز فرصت ترمیم و تقویت عملکرد خود را داشته باشد. به عبارت دیگر، نوروفیدبک تلاش می‌کند تا با تمرین دادن مغز، نقایص کارکردی آن را جبران نماید.
- آموزش والدگری: در کنار درمان‌هایی که مستقیماً به بهبود علائم این اختلال می‌پردازند، بسیار مهم است که والدین با دریافت آموزش‌های والدگری و فرزندپروری، شیوه برخورد مناسب و مدیریت کردن رفتارهای مخرب و تکانشی کودک را بیاموزند تا با واکنش‌های اشتباه از سمت والدین، خطاهای رفتاری کودک به سمت مشکلات جدی‌تر سوق پیدا نکنند. آموزش‌های فرزندپروری و والدگری که به طور اختصاصی از جانب روانشناس کودک و نوجوان در اختیار خانواده قرار می‌گیرد، کمک می‌کند که ارتباط بین والدین و کودک تنش کمتری داشته باشد، والدین آمادگی لازم برای نشان دادن واکنش‌های مناسب به رفتارهای غلط فرزند خود را داشته باشند؛ و در نهایت، این آموزش‌ها با تنظیم و بهبود شرایط خانه و خانواده، به سریع‌تر شدن روند درمان نشانه‌های اختلال کودک کمک می‌کند.
آیا مصرف دارو برای درمان بیش‌فعالی ضروری است؟
بسیاری از خانواده‌ها هستند که نسبت به تجویز و مصرف دارو برای فرزندشان ابراز نگرانی و عدم تمایل می‌کنند و حتی درصورت تجویز داروها، پس از مدتی به تشخیص خود آن را کنار می‌گذارند. اما سوال اصلی اینجاست که آیا مصرف دارو در درمان بیش‌فعالی کودکان ضروری است؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که ضرورت مصرف دارو تا حد زیادی به شدت علائم اختلال بستگی دارد. به ویژه در مواردی که کودک با بیش‌فعالی یا نقص توجه شدیدی رو به رو است که باعث آسیب‌های متفاوت در عملکرد روزانه، تحصیلی و اجتماعی وی می‌شوند، یا هنگامی که شدت علائم به قدری است که درمان‌های غیردارویی را دشوار می‌کنند، مصرف دارو برای تعدیل و کاهش علائم اختلال کاملاً ضروری است؛ و در سایر موارد به تشخیص روان‌پزشک متخصص بستگی دارد.
اما نکته اینجاست، که روان‌پزشک کودک و نوجوان، پس از بررسی و ارزیابی‌های دقیق، اقدام به تجویز داروهای مناسب با دوز مصرف متناسب می‌کند و کم و زیاد کردن مقدار دارو، تغییر دارو به توصیه افراد غیر متخصص یا پرهیز از مصرف دارو بدون مشورت با روان‌پزشک کودک، می‌تواند روند درمان فرد را به تأخیر بیندازد و یا باعث بروز مشکلات دارویی گردد. بنابراین، درصورتی که روان‌پزشک کودک و نوجوان، برای فرزند شما دارویی را تجویز کرد، به او اعتماد کنید!
آیا مصرف دارو به تنهایی برای درمان اختلال ADHD کافی است؟
همان‌طور که گفته شد، داروهای تجویزی برای درمان اختلال کم‌توجهی / بیش‌فعالی، می‌توانند تا حد زیادی علائم و مشکلات حاصل از این اختلال را کاهش دهند. اما پژوهش‌های متعددی نشان می‌دهند که بهترین نتایج درمانی زمانی به دست می‌آید که در کنار مصرف دارو (به تجویز روان‌پزشک!)، از سایر درمان‌های روانشناختی نیز استفاده شده باشد.
در حقیقت، مصرف دارو فرصتی را فراهم می‌کند تا با کاهش علائم اختلال، خانواده و خود کودک یا نوجوان در شرایط بهتری قرار بگیرند و امکان استفاده از دیگر روش‌های درمانی و آموختن مهارت‌های رفتاری و مدیریتی مناسب را به دست آورند. پس، اگر فرزند شما دچار اختلال ADHD است، بهترین کاری که می‌توانید انجام دهید این است که در قدم ول با مراجعه به روان‌پزشک کودک و نوجوان، در صورت نیاز و به صلاحدید روان‌پزشک، مصرف دارو را برای فرزندتان آغاز کنید و در کنار آن، با یک روانشناس کودک در ارتباط باشید تا شیوه‌های فرزندپروری و مدیریت رفتارهای نامطلوب کودک و همچنین روش‌های ایجاد رفتارهای مثبت در فرزندتان را بیاموزید. همچنین مراجعه به روانشناس کودک، به فرزند شما امکان می‌دهد که مهارت‌های رفتاری مناسب و جامعه‌پسند را بیاموزد و با تمرین‌هایی که در جلسات درمانی انجام می‌گیرد، به تقویت مهارت‌های ذهنی و بهبود توجه و تمرکز خود کمک کند.
به این ترتیب، شما نه‌تنها از آثار منفی اختلال ADHD جلوگیری کرده‌اید، بلکه دستاوردهای مثبت شناختی و رفتاری متعددی را برای فرزندتان نیز به ارمغان آورده‌اید. این مسئله می‌تواند موجب شود که دوز مصرف دارو به تدرییج کاهش پیدا کند و یا با گذشت زمان، دیگر نیازی به مصرف مداوم دارو وجود نداشته باشد.
همچنین بخوانید:
چند نکته مهم برای والدین:
والدین عزیز! رعایت کردن نکاتی که در ادامه خواهیم گفت، می‌تواند در مدیریت کردن شرایط و علائم این اختلال به شما و فرزندتان کمک کند.
- تا حد ممکن برنامه و روتین مشخصی داشته باشید. کودکان و نوجوانانی که مبتلا به اختلال نقص توجه هستند، به راحتی دچار حواس‌پرتی و آشفتگی ذهنی می‌شوند. شما با فراهم کردن یک روتین مشخص (اما نه خشک و سختگیرانه) می‌توانید به فرزندتان در بهتر نظم دادن به کارهای روزانه‌اش کمک کنید. در یک شرایط منظم و برنامه ثابت، بچه‌ها بهتر می‌توانند امور را به خاطر بسپارند و ذهن خود را نظم دهند. داشتن یک ساعت خواب و بیداری ثابت و مناسب، یکی از مهم‌ترین نکاتی است که برای تقویت ذهن فرزندتان باید به آن پایبند باشید.
- عوامل حواس‌پرتی را کم کنید. برای کودک مبتلا به کم‌توجهی، کار بسیار دشواری است که تکالیف خود را در حالی انجام دهد که تلویزیون روشن است، صدای صحبت کردن پدر با تلفن به گوش می‌رسد و گوشی موبایل با خاصیت وسوسه‌آمیز خود هم در دسترس کودک قرار دارد!! بهتر است به خصوص در زمان‌هایی که فرزند شما مشغول انجام تکالیف یا کارهایی است که نیاز به تمرکز و توجه دارد، تا حد امکان شرایط محیطی را به گونه‌ای آماده کنید که عوامل حواس‌پرتی کمی در اطراف کودک باشد.
- از انواع ابزارهای یادآور و نظم‌دهنده کمک بگیرید. به کودک خود انواع روش‌هایی که می‌تواند به کمک آن‌ها، به برنامه و افکار خود نظم دهد را معرفی کنید. مواردی از قبیل جداول برنامه‌ریزی که بر روی دیوار نصب می‌شوند، زنگ‌های هشدار برای یادآوری وظایف مختلف، دفترچه یادداشت و … .
- سعی کنید قوانین، دستورالعمل‌ها یا کارهایی که از کودک میخواهید را در کوتاه‌ترین شکل ممکن و با آرامش به او منتقل کنید. در خاطر نگهداشتن جملات طولانی یا جزئیات زیاد برای کودکان مبتلا به نقص توجه کار بسیار دشواری است و احتمال خطای آن‌ها را بالا می‌برد؛ پس سعی کنید در موارد مهم، خواسته‌های خود را واضح و شفاف اما کوتاه بیان کنید.
- فراموش نکنید که فرزند شما، «بچه بد» نیست و اغلب اشتباهات، سهل‌انگاری‌ها و رفتارهای ناپسند او در واقع نشانه‌ها و پیامدهای یک اختلال است! پس سعی کنید به جای عصبانی شدن و تنبیه کودک، به دنبال درمان و راه‌حل‌های جدی‌تر باشید.
شاید برای شما هم مفید باشد
