احتمالاً تا به حال درباره ابراز وجود و رفتار جرأتمندانه شنیده‌اید و یا مقالات پیشین درباره این موضوع را خوانده‌اید. رفتار جرأتمندانه، شیوه‌ای از ارتباط و تعامل است که یک هدف اصلی و ساده را دنبال می‌کند: نه پرخاشگر باش، نه مفعل؛ نه آسیب بزن و نه آسیب ببین!
اما شاید به نظر برسد که این جمله تنها یک شعار غیر اجرایی است و در دنیای واقعی، با آدم‌های حقیقی نمی‌توان آن را عملی کرد. به همین دلیل، در این مبحث سعی داریم با چند گام ساده به شما نشان بدهیم که چطور می‌توان در روابط خود با دیگران جرأتمندانه برخورد کرد، چه نکاتی را باید به خاطر داشت و در چه موقعیت‌هایی می‌بایست استراتژی خود را تغییر داد.
پیام‌های سه بخشی ابراز وجود
یکی از مؤثرترین شیوه‌های ابراز وجود کلامی، استفاده از پیام‌های سه بخشی ابراز وجود است که شامل توصیف بدون قضاوت از رفتاری که باید تغییر کند، بیان احساس شخصی از این رفتار و روشن کردن اثر عینی و ملموس رفتار فرد مقابل می‌شود. یک ابراز وجود مؤثر با قاطعیت بدون تلاش برای سلطه‌گری مشخص می‌گردد. این شیوه نیز به شیوه‌ای قدرتمند از حریم شخص دفاع می‌کند و در عین حال تجاوز به حریم فرد مقابل را نمی‌پذیرد؛ از این رو می‌توان آن را یکی از مؤثرترین روش‌های ابراز وجود دانست. گیرندگان این پیام‌ها غالباً می‌توانند راه حلی برای مسئله ناراحت‌کننده پیدا کنند، به شکلی که هم نیازهای فرد جرأتمند برآورده گردد و هم حرمت نفس آنان حفظ شود. اکنون به بررسی هر یک از اجزای پیام‌های سه بخشی ابراز وجود می‌پردازیم:
توصیف بدون قضاوت رفتار
اولین قدم در انتقال پیام‌های سه بخشی ابراز وجود توصیف دقیق، عینی و بدون قضاوت رفتار نامطلوب فرد مقابل است. تا زمانی که توصیف صحیحی از رفتار ناراحت‌کننده ارائه نگردد، فرد مقابل به درستی نمی‌فهمد که کدام رفتار او ناراحت‌کننده و تخلف‌آمیز تلقی می‌شود. در بسیاری از موارد مردم چنین تصور می‌کنند که فرد متجاوز از رفتار غلط خود به درستی آگاه است، در حالی که بسیاری از اوقات چنین نیست. به بیان دیگر گاهی افراد ندانسته و بدون هیچ قصدی به حریم دیگران تجاوز می‌کنند. در این صورت این آگاهی‌بخشی بدون قضاوت از رفتار غلط می‌تواند به سادگی منجر به اصلاح آن گردد. اما حتی اگر چنین نباشد و فرد نسبت به رفتار اشتباه خود آگاهی داشته باشد، بیان درست پیام ابراز وجود می‌تواند از تکرار آن جلوگیری کند. برای بیان صحیح مشکل باید به چند نکته توجه داشت:
- پیام باید به شکلی واضح و روشن بیان شود؛ یعنی به جای استفاده از واژه‌های مبهم و مفاهیم عام از واژگان مشخص و روشن برای توصیف رفتار استفاده گردد. کلام مبهم سبب می‌شود که گیرنده پیام متوجه نشود که دقیقاً کدام جنبه از رفتار وی سبب ناراحتی شده است؛ در نتیجه اصلاح رفتار ممکن نخواهد بود.
- پیام‌ها باید محدود به توصیف‌های رفتاری باشد و به هیچ عنوان در مورد انگیزه‌ها، نگرش‌ها و ویژگی‌های شخصیتی طرف مقابل استنتاج نشود. چرا که این گونه استنتاج‌ها گمان‌هایی شخصی است که درباره علل وقوع آن رفتار مطرح می‌شود که در بسیاری از موارد اشتباه هستند. علاوه بر این، احساسات و امیال دیگران بخشی از حریم شخصی آنان است که حق تجاوز به آن را نداریم. بنابراین بهتر است تنها رفتاری که از دیدگاه ما تجاوز به حریم شخصی‌مان بوده است، درست به همان شکل که اتفاق افتاده است، توصیف شود.
- در توصیف‌ها نباید از هیچ‌گونه عبارات منفی و قضاوت‌آمیز استفاده گردد. در پیام‌های ابراز وجود سالم پیام‌های تهاجمی و ارزیابانه کاربردی ندارد و نباید در آن‌ها اشاره‌ای به غیراخلاقی، غلط یا احمقانه بودن رفتار و سخنانی از این قبیل شود.
- توصیف‌های رفتاری باید در حد امکان کوتاه، مفید و مختصر باشد و از توضیحات غیرضروری اجتناب گردد. همچنین لازم است که در یک پیام تنها به یک رفتار توجه شود و مسائل فرعی مطرح نگردد.
- پیام‌های ابراز وجود باید دقیقاً در مورد آنچه که باعث ناراحتی شده است صادر شود. گاهی افراد از ابراز وجود در مورد مسئله ناراحت‌کننده اصلی می‌ترسند و در نتیجه پیام خود را متوجه مسائلی می‌کنند که جنبه تهدیدآمیز کم‌تری دارد. گاهی نیز افراد از مسائل کوچک‌تر رنج می‌برند و تصور می‌کنند ابراز وجود در مورد چنین مسائلی مسخره و بی‌مورد است؛ بنابراین پیام‌های خود را متوجه موضوعات بزرگ‌تری می‌کنند که از نظر آن‌ها مشروعیت بیشتری دارد. شکل دیگری از پیام‌های جا به جا شده در مورد افرادی مطرح است که خواستار عشق و دوستی یا احترام طرف متقابل هستند. در چنین مواردی فرد ممکن است از یک رفتار ناراحت شود و این فکر به ذهن وی خطور کند که «اگر او مرا دوست داشت چنین نمی‌کرد». در چنین مواردی حتی زمانی که فرد به شکل جرأتمند خواستار تغییر رفتار می‌شود، احساس خوبی پیدا نمی‌کند؛ زیرا معتقد است که «اگر او برای من اهمیت قائل بود برای تغییر رفتارش نیازی نبود به او چیزی بگویم». در واقع می‌توان چنین گفت که ابراز وجود از جانب شخصی که به دنبال تضمینی برای مورد علاقه و احترام بودن است، سبب ایجاد احساسات مثبتی در فرد نمی‌گردد. به طور کلی ابراز وجودهای کاذبی که به مسائل اصلی نمی‌پردازند، به هر شکل و با هر نیتی که باشند، چندان کمک‌کننده نیستند و گاه موجب ناسازگاری و فساد رابطه می‌شوند.
- آخرین نکته این است که پیام ابراز وجود باید دقیقاً به شخصی که موجب ناراحتی شده است منتقل شود و هرگز نباید خشم خود را متوجه اشخاص دیگر کرد.
بیان احساسات
دومین بخش از پیام سه بخشی ابراز وجود به این موضوع می‌پردازد که فرد جرأتمند چه احساسی نسبت به اثرات رفتار نامطلوب فرد دیگر بر خود دارد. بیان صادقانه هیجانات بر اهمیتی که پیام ابراز وجود برای فرد جرأتمند دارد تأکید می‌کند و با اثری که بر فرد متجاوز می‌گذارد، تصمیمات آینده وی مبنی بر تغییر رفتار را تحت تأثیر قرار می‌دهد. مردم در بیان هیجانات خود اغلب با سه مشکل مواجه هستند. نخست آن که ممکن است یک هیجان را با هیجان دیگر اشتباه بگیرند. دیگر آن که در بسیاری از مواقع بیان میزان دقیق احساسات برایشان دشوار است؛ در حالی که بیان صادقانه احساسات جزء مهمی از یک پیام ابراز وجود است که می‌توان آن را با ذکر صفات یا قیدهایی به خوبی توصیف کرد. سومین مشکلی که افراد در افشای احساسات خود با آن مواجه می‌شوند این است که گاه برای نشان دادن هیجانات خود از کلماتی استفاده می‌کنند که دارای بار قضاوتی است و بیشتر جنبه بدگویی از خصایص فرد مقابل را دارد.
افشای درست هیجانات علاوه بر این که اطلاعات مهمی درباره تأثیر رفتار غلط به گیرنده منتقل می‌کند، احساسات مثبت فرد را نیز نسبت به فرد خاطی آزاد می‌سازد. به بیان دیگر زمانی که شخص قادر است هیجانات منفی خود را نسبت به کسی بیان کند، به راحتی می‌تواند احساسات و هیجانات مثبتی را که مدت‌ها مخفی مانده بودند نیز کشف و ابراز کند. به علاوه کسانی که قادر به بیان سازنده احساسات خود هستند، آمادگی بیشتری برای بهداشت روانی و سلامت جسمانی دارند.
روشن‌سازی اثرات عینی و ملموس رفتار
این بخش از پیام ابراز وجود در واقع نحوه تأثیرگذاری رفتار فرد مقابل بر فرستنده پیام را توصیف می‌کند. در این بخش باید تأثیرات عینی که رفتار نامطلوب طرف مقابل بر زندگی شخص جرأتمند گذاشته است مطرح شود. زمانی که درخواستی مبنی بر تغییر یک رفتار مطرح می‌گردد، ارائه یک دلیل قانع‌کننده برای لزوم این تغییر بسیار سودمند خواهد بود.
پاسخ‌های دفاعی دیگران به ابراز وجود!
تدافعی بودن خصوصیتی است که تقریباً در تمام انسان‌ها وجود دارد و این میل به دفاع از خود در بسیاری موارد سبب می‌شود که افراد در برابر پیام‌های ابراز وجودی که از سوی دیگران به آن‌ها منتقل می‌شود به شکلی تدافعی پاسخ دهند. بنابراین در فرآیند ابراز وجود مؤثر لازم است که روش‌های مقابله با این حالات تدافعی نیز مد نظر قرار گیرد. واکنش‌های دفاعی که در پاسخ به یک پیام مبتنی بر ابراز وجود بروز داده می‌شوند غالباً به یکی از صورت‌های ذیل است:
- پاسخ‌های خصومت‌آمیز: برخی افراد در واکنش به ابراز وجود به شکلی خصمانه تلاش می‌کنند تا فرد جرأتمند را در موضعی دفاعی و آسیب‌پذیر قرار دهند. این افراد سعی می‌کنند تا با بیان جملات و گزاره‌هایی که فرد جرأتمند را به نوعی متهم می‌کند، از تنگنا رهایی یابند و مسیر گفتگو را به انحراف بکشند.
- سؤال: در بعضی موارد افراد به پیام ابراز وجود با سؤال پاسخ می‌دهند. سؤال‌ها راهی برای منحرف کردن پیام ابراز وجود هستند؛ چرا که پاسخ دادن به آن‌ها از سوی ارسال کننده پیام ابراز وجود می‌تواند بحث را از اصل پیام دور کند. به علاوه با پاسخ دادن به این سؤالات فرد متجاوز نیز تلاشی در جهت یافتن یک راه حل مناسب نمی‌کند؛ زیرا موفق شده است که مسیر فرآیند ابراز وجود را تغییر دهد.
- مباحثه: ممکن است افراد سعی کنند تا با استفاده از ظرفیت ذهنی و توانایی کلامی خود از پذیرفتن موضوع پرهیز کنند و بخواهند فرآیند ابراز وجود را به انحراف بکشند. این افراد در طی گفتگو، بحث‌های جنجال برانگیزی را به میان می‌آورند تا به این طریق رهایی یابند.
- اشک ریختن: گریستن اغلب شیوه‌ای ریاکارانه برای طفره رفتن از تغییر در رفتار است که به عنوان روشی تدافعی در پاسخ به پیام ابراز وجود به کار گرفته می‌شود.
- گوشه‌گیری: برخی افراد هنگام احساس خطر گوشه‌گیری را در پیش می‌گیرند. به این ترتیب که در مواجهه با برخورد جرأتمند ساکت می‌شوند و حالت بدنی مأیوسانه‌ای به خود می‌گیرند.
مراحل شش‌گانه ابراز وجود
برای موفقیت در ابراز وجود و حصول نتیجه دلخواه در مواجهه با پاسخ‌های دفاعی که در برابر ابراز وجود شکل می‌گیرند می‌توان از یک الگوی شش مرحله‌ای برای ابراز وجود استفاده کرد. این مراحل شامل آمادگی، ارسال پیام، سکوت، گوش کردن انعکاسی به پاسخ فرد مقابل، تکرار مراحل ارسال پیام و گوش کردن انعکاسی (تا زمانی که لازم باشد) و تمرکز بر یک راه حل می‌باشد.
آمادگی:
مرحله آمادگی در واقع باید پیش از صدور پیام ابراز وجود صورت گیرد و به این معنی است که فرد قبل از آن که اقدام به ابراز وجود کند باید به نکاتی از قبیل زمان و مکان مطرح کردن پیام، نوع کلمات و شیوه جمله‌بندی پیام فکر کند. این ایجاد آمادگی در افراد مبتدی می‌تواند حتی به صورت عملی و با تمرین‌های نمایشی صورت گیرد. این کار به آن‌ها کمک می‌کند تا علاوه بر انتقال صحیح و فکر شده پیام جرأتمندانه، آمادگی مواجهه با حالات تدافعی و یا حتی تهاجمی فرد مقابل را در خود ایجاد کنند.
ارسال پیام ابراز وجود:
پس از ایجاد آمادگی نوبت به ارسال پیام ابراز وجود می‌رسد. نکته قابل توجه در این مرحله نحوه ارسال پیام است که باید به شکل جدی اما بدون خشونت انجام گیرد. حرکات بدنی باید با آنچه ابراز می‌شود هماهنگ باشد و تا حد امکان از حاشیه‌پردازی‌های بیهوده پرهیز شود. لازمه ابراز وجود کردن این است که فرد بداند به دنبال دستیابی به چه هدفی است. تا زمانی که شخص دقیقاً نداند چه می‌خواهد، نمی‌تواند با ابراز وجود به آن دست یابد. همچنین آگاهی از احساسات خود نیز برای ابراز وجود لازم است. به عبارت دیگر تا زمانی که فرد نداند از وضع ناگوار پیش آمده چه احساسی دارد، نمی‌تواند به شکلی منطقی آن را کنترل کند و به درستی در مسیر ابراز وجود گام بردارد.
سکوت:
پس از آن که پیام ابراز وجود ارائه شد، لازم است فرد جرأتمند برای چند لحظه سکوت کند. این وقفه به طرف مقابل اجازه می‌دهد تا در مورد پیام فکر و افکار خود را متمرکز کند و از آن چه که در ذهن دارد حرف بزند. همچنین این وضعیت به طرف مقابل فرصت می‌دهد تا راه حلی مناسب برای رفع مشکل پیدا کند.
گوش کردن انعکاسی به پاسخ تدافعی:
همانطور که پیش از این گفته شد، افراد تمایل دارند که در برابر انتقاد و موقعیت‌هایی که آن را ناخوشایند می‌دانند، از خود دفاع کنند. برای جلوگیری از اثرات سوء این پاسخ‌های تدافعی در روند ابراز وجود، گوش کردن انعکاسی راه حل بسیار مؤثری است. گوش کردن انعکاسی به این معناست که به سخنان فرد مقابل با دقت گوش کنیم و آن چه را که از صحبت‌های وی دریافتیم، به او بازخورد دهیم. زمانی که شخص حالت تدافعی نشان می‌دهد و این حالت به شکلی محترمانه به او منعکس می‌شود، می‌تواند از میزان تدافعی بودن وی بکاهد. به علاوه این کار مانع از می‌شود که پیام‌های ابراز وجود منحرف و دو طرف وارد جدالی بیهوده شوند. همچنین گاهی در روند گوش کردن انعکاسی فرد جرأتمند متوجه می‌شود که دلیلی برای ناراحتی یا عصبانیت وجود ندارد. در چنین شرایطی دیگر نیازی به ابراز وجود مجدد نیست.
تکرار مراحل 2 و 4:
همچنین بخوانید:
تکرار فرآیند ابراز وجود از این جهت دارای اهمیت است که ممکن است فرد متجاوز که درگیر پاسخ‌های تدافعی شده بود، پیام ابراز وجود را به طور صحیح متوجه نشده و یا درک نکرده باشد. علاوه بر این در طی مراحل قبل تا حدودی از حالت تدافعی وی کاسته شده و در نتیجه زمینه برای پیدا کردن راه حلی مناسب فراهم است. نکته قابل توجه آن است که این تکرار فرآیند باید تا حصول نتیجه ادامه یابد.
تمرکز بر راه حل:
زمانی که فرد مقابل راه حلی برای مشکل به وجود آمده ارائه می‌دهد، فرد جرأتمند باید در عین انعطاف‌پذیری راه حل مطرح شده را بررسی کند تا ببیند که آیا پاسخگوی نیاز وی هست یا خیر. آنچه که در پایان این فرآیند نباید سبب مکدر شدن خاطر طرفین و دور شدن از رعایت ادب و احترام گردد.
چه وقت ابراز وجود نکنیم؟
ابراز وجود اگرچه الگوی رفتاری مناسبی در روابط بین فردی به شمار می‌رود، اما وجود کاربرد آن در تمامی شرایط همیشه مؤثر نیست؛ زیرا به اقتضای شرایط گاهی لازم است به صورتی منفعلانه‌تر نظرات و خواسته‌های فرد مقابل را بپذیریم و یا به عکس شرایط چنین ایجاب می‌کند که به شکلی پرخاشگرانه‌تر از حریم خود دفاع کنیم. این که چطور تصمیم‌گیری صحیحی درباره موارد انتخاب هر یک از این روش‌ها داشته باشیم، یکی از اهدافی است که آموزش ابراز وجود در پی دست یافتن به آن است. در اینجا برخی از موقعیت‌هایی که می‌توان در آن‌ها از ابراز وجود چشم‌پوشی کرد، ذکر شده است:
- اشخاص بیش از حد حساس: در مواجهه با افرادی که در برابر کوچک‌ترین ابراز وجودی حساسیت زیاد نشان می‌دهند و ابراز رفتار جرأتمند عواقب منفی زیادی را در پی دارد، می‌توان از ابراز وجود پرهیز کرد.
- سخن زائد: زمانی که شخصی رفتار نامناسبی با شما داشته یا از شما سوء استفاده کرده است و خود به نحوی مسئله را حل و فصل کرد، لزومی ندارد که ابراز وجود کنید. البته اگر احتمال تکرار عمل و اصلاح نشدن رفتار وجود داشته باشد، می‌توان با شیوه‌ای مناسب به ابراز وجود پرداخت.
- درک شرایط: گاهی از فردی خشمگین و ناراحت هستیم که در شرایط بسیار بدی قرار دارد و وضع روحی نامناسبی را تجربه می‌کند. در چنین شرایطی ممکن است وضع او را بدتر کند؛ بنابراین بهتر است که حداقل به صورت موقتی از ابراز وجود خودداری کرد.
- سلطه‌جوها و اصلاح نشدنی‌ها: گاه با افرادی مواجه می‌شویم که ابراز وجود کردن در برابر آن‌ها عواقب بسیار سنگینی دارد و عواقب منفی آن به مراتب به بیشتر از نفع آن است. در چنین مواقعی این که تصمیم بگیریم ابراز وجود نکنیم، به نظر منطقی است.
پیشنهاد می‌کنیم مطالب زیر را مطالعه کنید:
کودک توجه‌طلب: بررسی نشانه‌های توجه‌طلبی در کودکان، دلایل و راهکارها
شاید برای شما هم مفید باشد
