وابستگی کودکان به بازی‌های کامپیوتری: تعریف و راهکارهای مقابله

بازی‌های کامپیوتری به واسطه جلوه‌های نمایشی هیجان‌انگیز، افکت‌های صوتی جذاب و روند امتیازی و رقابتی خود یکی از محبوب‌ترین سرگرمی‌های کودکان و نوجوانان و حتی والدین به شمار می‌روند. باید واقع‌بین باشیم و قبول کنیم که بازی‌های کامپیوتری جالب و سرگرم‌کننده هستند. کودکان حرکات تولید شده توسط خودشان، شکل‌ها و تصاویر، صداها، امتیاز آوردن خودکار، هیجان بازی و حتی مهارت‌هایی که طی بازی به دست می‌آورند را دوست دارند.

البته بسیاری از بازی‌های کامپیوتری اهداف آموزشی را دنبال می‌کنند و یا به بالا رفتن مهارت‌های ذهنی از قبیل سرعت پردازش اطلاعات، توجه و تمرکز کمک می‌کنند. چنین بازی‌هایی می‌توانند هماهنگی بین چشم و دست را بیشتر کنند، توانایی پردازش اطلاعاتی را که از چند راه مختلف حسی و به طور همزمان وارد مغز می‌شوند، بیشتر کنند و زمان واکنش به محرک‌ها را کاهش دهند.

با وجود فواید و مزایای بالقوه‌ای که بازی‌های کامپیوتری می‌توانند داشته باشند، افراط در انجام آن‌ها و وابستگی به این بازی‌ها می‌تواند اثرات مخرب بسیاری نیز به دنبال داشته باشد. انزوا و کاهش ارتباطات اجتماعی و خانوادگی، پرخاشگری، مختل شدن عملکرد روزمره، افت تحصیلی، از دست دادن زمان، بروز مشکلات خواب و مشکلات جسمی از قبیل ضعف بینایی، سردرد و دردهای ستون فقرات همگی از جمله آسیب‌هایی هستند که وابستگی به بازی‌های رایانه‌ای می‌توانند برای فرد به همراه داشته باشند.

افراط یا اعتیاد؟

اگرچه امروزه واژه اعتیاد به رایانه یا بازی‌های کامپیوتری به اصطلاح نسبتاً پرکاربردی تبدیل شده است اما باید به خاطر داشت که «اعتیاد» با «افراط» در بازی‌های رایانه‌ای متفاوت است. در بسیاری از موارد، آنچه که خانواده‌ها با آن درگیر هستند صرفاً زیاده‌روی فرزندان در استفاده از بازی‌های رایانه‌ای است که می‌توان با رعایت اصولی که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت تا حد زیادی به کودکان و نوجوانان خود کمک کرد.

اما واژه اعتیاد به بازی‌های کامپیوتری زمانی به کار می‌رود که فرد به مدت 12 ماه به طور افراطی و بیشتر ساعات روز را درگیر بازی‌های رایانه‌ای باشد، به گونه‌ای که سلامت جسمانی، عملکرد روزانه و تحصیلی و ارتباطات اجتماعی او دچار مشکلات جدی شده باشند که در این صورت نیازمند درمان‌های روانشناختی و تخصصی‌تر از سمت روانشناس می‌باشد.

چرا بچه‌ها به بازی‌های کامپیوتری وابسته می‌شوند؟

بازی‌های کامپیوتری به دلیل اینکه امروزه به راحتی در دسترس کودکان هستند و هم‌چنین به خاطر جذابیت‌های گوناگونی که دارند، به یکی از مفرح‌ترین سرگرمی‌های کودکان و نوجوانان تبدیل شده‌اند. اما وجود بعضی ضعف‌ها و مشکلات، کودک را در معرض وابستگی به این بازی‌ها و آثار منفی آن قرار می‌دهد.

به عنوان مثال، کودکان و نوجوانانی که درگیر افسردگی یا مشکلات اضطرابی کودکان هستند و یا در خانواده‌های پر تنش زندگی می‌کنند، از این بازی‌ها به عنوان راه فراری از شرایط اضطراب‌آور و سخت زندگی خود و وسیله‌ای برای دوری از درگیری‌های خانوادگی استفاده می‌کنند. همین‌طور، بازی‌های کامپیوتری برای کودکان و نوجوانانی که اعتماد به نفس پایینی دارند و در روابط اجتماعی خود ضعیف هستند، جایگزین ساده و در دسترسی برای رفع احساس تنهایی و بی‌ارزشی است که درون خود تجربه می‌کنند.

البته نباید نقش مدیریت والدین در تنظیم زمان و نحوه استفاده کودک از ابزارهای تکنولوژی و از جمله بازی‌های رایانه‌ای را دست کم گرفت. در بسیاری از خانواده‌ها، به دلیل ناآگاهی، دغدغه زیاد یا بی‌حوصلگی والدین، هیچ قانون و قاعده‌ای برای استفاده از بازی‌های کامپیوتری وجود ندارد و حتی گاهی به بهترین ابزار کمکی پدر و مادر در سرگرم و ساکت نگهداشتن کودک تبدیل می‌شود.

برای رهایی فرزندانمان از وابستگی به بازی‌های کامپیوتری چه کنیم؟

1. با کودک همراه شوید:

• اگر تاکنون بازی‌های کامپیوتری نکرده‌اید، قضاوت در مورد آن‌ها را به بعد از آزمایش آن‌ها موکول کنید. در این صورت متوجه خواهید شد که بعضی از آن‌ها واقعاً به کودک کمک می‌کنند که برخی از موضوعات و مهارت‌های ضروری را یاد بگیرد.
• زمانی که شما به طور کنترل شده در انجام بازی‌های کامپیوتری با کودک همراه می‌شوید، نه تنها می‌توانید نظارت بهتری بر محتوای بازی‌ها داشته باشید، بلکه در نگاه کردن از زاویه دید کودک موفق‌تر خواهید بود و فرزند شما، شما را نه به عنوان یک سد راه برای سرگرمی محبوبش، بلکه به عنوان یک همراه دلسوز خواهد دید.
• همراه شدن با کودک و در عین حال مدیریت کردن زمان، از شما الگویی قابل باور و مناسب می‌سازد که نحوه مدیریت زمان و دست کشیدن از سرگرمی برای رسیدن به امور مهم‌تر را به صورت عینی به کودک آموزش می‌دهد.
• می‌توانید بازی‌هایی را انتخاب کنید که علاوه بر دارا بودن ارزش آموزشی، جذاب باشند. هر دو شما از چنین برنامه‌هایی که منطق ریاضی را به کار می‌گیرد، لذت خواهید برد و از این تکنولوژی بهترین استفاده را خواهید برد.
• البته به یاد داشته باشید که انتظار نداریم هر روز پا به پای فرزند خود به انجام این بازی‌ها مشغول شوید، اما وقت گذراندن با فرزندتان در فعالیتی که مورد علاقه اوست (البته به میزانی محدود و مشخص) می‌تواند ارتباط شما را صمیمانه‌تر و همراهی کودک با شما را بیشتر کند.

2. از بازی‌های کامپیوتری به عنوان یک امتیاز استفاده کنید:

• شما می‌توانید استفاده از بازی‌های کامپیوتری را برای کودک مشروط به انجام وظایفی که از او انتظار می‌رود، کنید و از چنین برنامه‌هایی به عنوان انگیزه‌ای برای انجام کارهایی نظیر تکالیف مدرسه یا کارهای منزل استفاده نمایید.
• در چنین شرایطی بخشی از مشکلات مدیریت زمان و رسیدگی به تکالیف را حل کرده‌اید.

3. زمان استفاده از بازی‌های کامیپوتری را محدود و مشخص کنید:

• پیش از مشغول شدن کودک به بازی کامپیوتری، مدت زمانی که می‌تواند از رایانه استفاده کند را به او یادآوری کنید.
• می‌توانید از زنگ هشدار ساعت یا موبایل برای یادآوری زمان پایان بازی به کودک استفاده کنید.

4. پیامدهای رعایت نکردن قانون استفاده از بازی‌های کامپیوتری را تعیین و اجرا کنید:

• هیچ قانونی بدون داشتن نظارت کافی و جدیت در پیگری آن، به یک قانون لازم‌الاجرا تبدیل نمی‌شود. پس اگر فرزند شما برخلاف قراری که با هم داشته‌اید، در زمان معین شده، بازی خود را متوقف نکرد یا در برابر این کار مقاومت کرد، بدون اینکه با او وارد درگیری‌های لفظی و جدال شوید، پیامدهای قانون‌شکنی را به او تذکر دهید و اجرا کنید (پیامدی مثل محرومیت یک روزه از بازی کامیپوتری یا … ).
• به این ترتیب کودک به تدریج خواهد فهمید که نتایج سوءاستفاده از امکانات چه خواهد بود؛ بنابراین دقیقا مدت زمانی را که در اثر سوءاستفاده، کامپیوتر مهر و موم خواهد شد، مشخص کنید. سپس پیگیری کنید که تا چه حد، از دستورات شما پیروی می‌کند.

5. فعالیت‌های جایگزین در نظر بگیرید:

• نباید فراموش کنیم که بازی‌های کامپیوتری سرگرمی جذاب بچه‌هاست و اگر می‌خواهیم آن‌ها را از سرگرمی دوست‌داشتنی و هیجان‌انگیزشان دورتر کنیم، لازم است جایگزین‌های مناسبی برای آن‌ها داشته باشیم.
• فعالیت‌های فیزیکی، بازی‌های خانوادگی یا کارهایی که نیازمند برقراری ارتباط با دیگران هستند، بهترین جایگزین‌هایی‌اند که می‌توانید برای بازی‌های رایانه‌ای در نظر بگیرید.
• بهتر است در تعیین این جایگزین‌ها، به نظرات و انتخاب خود کودک هم توجه کنید تا همکاری بیشتری با شما داشته باشد. می‌توانید گزینه‌های مختلفی را برای کودک داشته باشید تا بتواند از میان آن‌ها انتخاب کند.

6. انتظارات واقع‌بینانه داشته باشید:

• اگر فرزند شما تا امروز ۵ یا ۶ ساعت از زمان بیداری خود را، بدون هیچ قانون و محدودیت مشخصی بر سر بازی‌های کامپیوتری می‌گذرانده است، شاید کمی دور از ذهن و دشوار باشد که بخواهید به طور ناگهانی ساعت استفاده او از این بازی‌ها را به نیم ساعت در روز کاهش دهید. پس در تعیین محدودیت‌ها واقع‌بینانه و تدریجی عمل کنید اما در اجرای آن‌ها جدیت و ثبات لازم را داشته باشید.